बाल अधिकार

वर्ष १०, अंक २४ (२०७० भाद्र २८ गते शुक्रबार प्रकाशित)

बाल अधिकार

    बालबालिकाहरुले प्राप्त गर्ने जन्मसिद्ध अधिकार वा नैसर्गिक अधिकार तथा मौलिक अधिकार हो । बालबालिकालाई सामाजिक असुरक्षा, अशिक्षा, अवहेलना, तिरस्कार, शोषण र उत्पीडनका विरुद्ध बाल संरक्षण, स्याहार, उचित शिक्षा, उचित स्वास्थ्य उपचार र बालजीवनको सुनिश्चिता प्रदान गर्ने कार्य बालअधिकार हो साथै प्रत्येक बालबालिकाले माया, स्नेह, शान्ति र सुरक्षा प्राप्त गर्नु उसको नैसर्गिक अधिकार हो । बालबालिका माथि हुने अन्याय अत्याचार, शोषण दमन र बालश्रम विरुद्ध सशक्त आवाज उठाउँदै विगतदेखि नै विभिन्न प्रयत्नहरु हुँदै गइरहेका छन् । प्रथम विश्व युद्धमा बालबालिकाको प्रयोग र यस युद्धका कारण बालबालिकामा परेको नकारात्मक असर पश्चात विश्वमा बालअधिकार सम्बन्धी अवधारणा विकास भएको थियो । यस सन्दर्भमा बालबालिकालाई युद्धबाट कसरी जोगाउने भन्ने विषयमा पहिलो पटक जेनेभा घोषणापत्र जारी भएको थियो । संयुक्त राष्ट्र संघको स्थापनापछि जारी मानव अधिकार सम्बन्धी अवधारणालाई विस्तृत रुपमा प्रस्तुत गरेको थियो । संयुक्त राष्ट्र संघको उक्त घोषणालाई बालबालिकाको मौलिक अधिकारका रुपमा लिइने गरिन्छ । साथै उक्त घोषणालाई कार्यान्वयन गर्न थाइल्याण्डको जोम्टिन भन्ने ठाउँमा संयुक्त राष्ट्र संघको अगुवाएमा विश्व शिखर सम्मेलन भएको थियो । उक्त सम्मेलनमा प्राथमिक शिक्षामा जोड दिने, सबैका लागि शिक्षा जस्ता नाराहरु उठाइएका थिए तर केही नारा हाम्रो देशमा मेचीदेखि महाकालीसम्मका बालबालिकाहरुले त्यो नारा समान अवसर प्राप्त गरे होला त ? तर यसमा नेपालले पनि हस्ताक्षर गरेको थियो । यसरी हस्ताक्षर क्रममा बालबालिकाका बाँच्न पाउने अधिकार, विकास हुन पाउने अधिकार, संरक्षण पाउने अधिकार र सहभागी हुन पाउने अधिकारलाई सुनिश्चित गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ । विकसित देशहरुका बालबालिकाहरुको अधिकारप्रति निकै सचेत रहेको पाइन्छ तर अल्पविकसित देशमा आर्थिक विपन्नता र चेतनाको अभावले बालश्रम शोषण, यौनदुराचार शोषण, बेचबिखन, अन्याय, दमन तथा विभिन्न लोभ लालचना प्रलोभन देखाइ विभिन्न काममा लगाउने, हत्या हिँसा र यौन शोषण लगायतका विभिन्न घटनाहरु बारम्बार दोहोरिरहेको पाइन्छ । यसरी बारम्बार बालअधिकार विभिन्न कारण हनन हुने गर्दछन् जस्तैः (१) सामाजिक कारण, (२) आर्थिक कारण, (३) साँस्कृतिक कारण तथा (४) राजनीतिक कारणहरुबाट बाल अधिकार हनन् हुने गरेको पाइन्छ ।
    २०६२/०६३ सालको ऐतिहासिक जन आन्दोलनबाट प्राप्त लोकतन्त्र तथा गणतन्त्र आएदेखि हरेक वर्ष भाद्र महिनाको २९ गते बालदिवस मनाइदै आइरहेको छ तर पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म स्थानीय निकायहरु (गा.वि.स., नगरपालिका, महानगरपालिका तथा उपनगरपालिका) ले आ–आफ्नो वडा वा क्षेत्रमा बालअधिकारहरु के–कस्ता छन् सोको लेखाजोखा गरेका पाइदैन र आँकडा संकलन गरेको पनि देखिँदैन यस्तो अवस्थामा कसरी बालअधिकार संरक्षणको पहल गरेको हुनेछ । देशका युवाहरु विदेश पलायन भए जस्तै हिजोआज बालबालिकाहरु पनि आफ्नो अधिकारबाट बञ्चितका कारण ठूल–ठूला कारखान, घरेलु उद्योग, भट्टी, रेष्टुरेन्ट, साहुमाहजनको यातनासहेर दासी तथा खलासी भई काम गर्नु परेका छन् र साहुमहाजनबाट नै यौन शोषण गर्दा पनि सहेर बस्नु पर्ने बाध्यता छ । हत्या, अपहरण, हिँसा तथा यौन दुरव्यवहारमा फसेका छन् । अहिले पनि बालबालिकाहरुमा डर, त्रास र भयभीत हुनु परेका छन् । गरिवका बालबालिकाहरुलाई कुनै पनि निकायहरुले गाउँ, समाज र देशबाट अपहेलित भई बाँचिरहनु परेका छन् । देशका स्थानीय निकायहरुले बालबालिकाहरुको लागि भनेर कुनैपनि बजेट छुट्याएको पाइदैन । प्रत्येक स्थानीय निकाय अन्तर्गतका बालबालिकाहरुको अवस्थाबारे कुनै अनुगमन तथा निरीक्षण तथा संरक्षणका पहल गरेको देखिँदैन । अध्यक्षविहिन सचिवबाट संचालित वडाहरुमा के पारदर्शिता हुन्छ ? नेपालको ७५ वटै जिल्लामा अवस्थित गा.वि.स., नगरापालिका, महानगरपालिका तथा उपमहानगरापलिकाका वडाका सचिवहरुले आफ्नो क्षेत्रका बालबालिकाहरुका लागि भनेर के कस्ता काम गरेका छन् ? कति प्रतिशत बालबालिकाहरु शिक्षा, स्वास्थ्य, गाँस, बास र कपास उपभोग गर्न पाइरहेका छन् ? के सो को लेखाजोखा छ ? यावत कुराहरुलाई पनि सम्बन्धित निकायहरुले बालबालिकाहरुका लागि आँखा खोल्नुपर्ने अवस्था आइसकेको छ । प्रत्येक वडाहरुमा यस्ता कामको लागि बजेट विनियोजन गनुपर्दछ अनि बालअधिकारको सुनिश्चिता हुन्छ ।
    बालबालिकाहरु सडक, गल्लीहरु, फोहोरका थुप्राहरुमा आफ्नो जीवनयापनका लागि भौंतारिहरहेका छन् के त्यस्ता बालबालिहरुका लागि बाल दिवसले सार्थकता दिन्छ ? तर सरकार तथा ठूला दलहरु आफ्नो स्वार्थका लागि चाहिँदा–नचाहिँदा शब्द निकाल्दै सर्वसाधारण गरिव जनताहरुको नाममा घम्सा–घम्सी गरिरहेका छन् र संविधान निर्माण तथा देश विकासका लागि निर्वाचन हुन्छ कि हुँदैन भन्ने कुराको टुंगो लगाउन नसक्ने ठूला दलहरु तथा सरकारले बालअधिकारको के सुनिश्चिता गर्छ ? दैनिक आधारभूत आवश्यकताका वस्तुहरुको मूल्य आकाशियका छन् । बालबालिकाका अभिभावकहरु देशको अस्थिरताले गदौ बेरोजगारी अवस्थामा जीवनयापन गरिरहेका छन् जसले गर्दा बालबालिकाहरुले उचित शिक्षा–स्वास्थ्य पाइरहेका छैनन् । सरकारले नत स्वरोजगार दिसकेका छन् नत बेरोजगारी भत्ता दिन सकेका छन् । नत वस्तु भाउको आकाशिएको महंगी नियन्त्रण गर्र्नसकेका छन् नत देशलाई स्थिर अवस्थामा राख्न सकेका छन् ? देशका बालबालिकाहरु उदासिन तथा निरासामा जीवन बिताइरहेका छन् । एकदिन बालदिवस भनि मनाउँछने तर त्यो बाल दिवस धनी साहु महाजन तथा पहुँच पुगेकाका बालबालिकाका लागि बालदिवस हुन्छ । बालबालिका भविष्यका कर्णधार भनी उद्घोष गर्दछन् विभिन्न किसिमका आश्वासन दिन्छन् बालबालिकाहरुका सर्वाङ्गिन विकासका कार्यक्रमहरु ल्याउने होइनन् । सार्थ हरेक विद्यालयहरुमा बालमैत्री विद्यालय तथा बालमैत्री शिक्षा प्रदान गरी जीवनोपयोगी उत्पादकत्व शिक्षा तथा सीपमूलक शिक्षामा जोड दिनुपर्ने आवश्यकता भइरहेको छ । साथै डर, त्रास, भयभीत रहित शान्त तथा सुरक्षाका साथ जीवनयापन गर्न पाउने व्यवस्था भइदियो भने देशका बालबालिकाहरुका लागि बाल दिवस सुनिश्चिता तथा सार्थकता हुन्छ । आम बालबालिकाको चाहना र इच्छा हो ।

- रामचन्द्र महर्जन
शिक्षक: जनसेवा उच्च मावि